عوامل مانع مسئولیت کیفری - اجبار و اکراه (جزای عمومی)

عوامل مانع مسئولیت کیفری: 

1. جنون 

2. خواب و بیهوشی

3. مستی 

4. اکراه 

5. اضطرار(این مورد بین اساتید رشته حقوق اختلافی است)

6. اشتباه 

7. نابالغ

اجبار و اکراه  

م 151 ق م ا 

ما می دانیم که یکی از شروط مسئولیت کیفری این است که فرد اختیار داشته باشه و با اراده آزاد جرم را انجام دهد.

متضاد کلمه اختیار می شود اجبار یعنی شخص اراده ندارد مثل کسی که تفنگ در دستش گذاشتن و اجبار دیگری ماشه را فشار می دهد یک وضعیت خفیف تر از اجبار، اکراه می باشد که در این وضعیت  اراده هست ولی رضا نیست در واقع مرتکب رضایتی بابت رفتار خود ندارد ولی این رفتار را با اراده خود انجام می دهد مانند شخصی که بواسطه تهدید دیگری مجبور به سرقت از شخص الف شده است.  در واقع اجبار یعنی وضعیتی که عملا اراده آزادی دیگر وجود ندارد و انتخاب معنی ندارد  ولی اکراه به معنی وادار کردن کسی به کاری است که نسبت به آن کراهت دارد.

در اجبار ما اراده آزاد  نداریم بنابراین قطعا رضایی هم در کار نیست و رضا هم نداریم  مثلا به زور دست من را می گیرن روی ماشه تفنگ و شلیک می کنند.  من واقعا نمی خوام شلیک کنم اونا دارن دست من را روی ماشه فشار می دهند و رضایتی هم به این کار ندارم  بنابراین هیچ اختیار و اراده ای از رفتارم دست خودم نیست 

من واقعا نمی خوام جعل امضا کنم اونا یه خودکار گذااشتن تو دست من و به زور یه خطی کشیدن و امضا کردم یا این که شخصی را از بلندی پرت کردند بر روی شخص الف و که منجر به قتل شخص الف می شود در این جا من هیچ اختیاری نداشتم که به شخص الف برخورد نکنم بنابراین من در وضعیت اجبار قرار دارم.

در اکراه قصد و اراده داریم ولی رضا نداریم : (می تونم شلیک نکنم ولی می کنم )

در اجبار قصد و اراده نداریم و طبعا رضا هم نداریم 

در اضطرار قصدو اراده داریم ولی رضا نداریم 

بنابراین در اکراه اراده و اختیار رفتارم دست خودم است یعنی می تونم اون رفتار را انجام ندم ولی جرات نمی کنم  ولی با رضایت این عمل انجام نمی شود 

شخص اکراه کننده (مکرِه)  و شخص اکراه شونده(مکرَه) می گویند.

در اضطرار هم که عامل موجه کننده جرم است خودم با اراده خودم جرم سرقت نان را انجام می دهم به این دلیل که خطر تلف شدن فرزندم به دلیل گرسنگی وجود داشته است در واقع من با اختیار خود این کار را انجام می دهم ولی رضایی در کار نیست. 

پس در اجبار من نمی تونم اون کار را نکنم ولی در اضطرار و اکراه می توانم انجام بدهم یا ندهم ولی به دلیل تهدید در اکراه و خطر شدید در اضطرار تصمیم به ارتکاب جرم می گیرم

اجبار گاهی اوقات ناشی از عمل خارجی است از بیرون دست منو می گیرن

 گاهی ناشی از عمل درونی است بیماری تشنج دارم و بیماری اوت می کنه قدرت کنترل دست ندارم و سر وصورت اطراف زخمی می کنم 

اجبار گاهی ملموس است یعنی حس می شود و شخصی من را لمس می کند و گاهی اوقات غیر ملموس است یعنی شخصی من را لمس نمی کند بلکه بدون لمس اراده من به طور کلی سلب می شود مثل هیپنوتیزم.  در هر صورت اراده ام به کلی سلب می شود مثلا در جرایم منافی عفت  م 224 ق م ا و لواط به عنف 234  ق م ا در واقع وضعیت مرد یا زنی است که دست و پای او را بسته اند به گونه ای که هیچ قدرت مقاومتی ندارد و سپس به او تجاوز کرده اند. قانون گذار به این دلیل این اشخاص را مستحق مجازات نمی داند که در واقع در شرایط اجبار قرار گرفته است و هیچ قدرتی بر رفتار خود نداشته است.

مثال دیگر از تاثیر اجبار مادی ماده 530 ق م ا است که در واقع به دلیل قرار گرفتن در وضعیت اجبار قانون گذار حتی ضمان مدنی نیز منتفی دانسته است. 

در مورد اجبار درونی که در واقع اجباری است که از درون انسان نشات می گیرد مانند بیماری باز هم آثار اجبار حاکم است مانند زندانی که از زندان مرخصی گرفته است و در تاریخ مقرر نمی تواند به زندان بازگردد به این علت که به دلیل بیماری قند در کما رفته است. در این وضعیت او به جرم فرار از زندان محکوم نمی کنیم به این دلیل که در وضعیت اجبار قرار داشته است. 

فرق مهم اجبار و اکراه :

فرق مهم اجبار و اکراه این است که هر دو رافع مسئولیت کیفری است ولی مسئولیت مدنی پابرجاست ولی در اجبار ضمان مدنی نیز منتفی می شود ولی در اکراه ضمان مدنی پابرجاست همچنین اجبار در قتل رافع مسئولیت کیفری است و اجبار کننده به مجازات قتل محکوم می شود ولی اکراه در قتل نافی مسئولیت کیفری مرتکب نیست و اکراه شونده(مکرَه) به مجازات قتل محکوم می شود. م 529 و 530 ق م ا ، ماده 526 قسمت آخر،  ماده 521 

شرایط تحقق اکراه :

همان طور که اشاره شد اکراه شرایط شخصی است که تهدید شده است در واقع وضعیتی است که شخصی به ارتکاب رفتاری تهدید شده است که این رفتار در قانون جرم است مثل حالتی که شخصی تهدید می شود که اگر فلان خودرو را سرقت نکنی پدرت را می کشیم.  لازم به ذکر است که تهدید حتما باید نمود عینی داشته باشد و این که الف بدون این که اقدامی از سوی ب انجام شود از ب بترسد و تصور کند که اگر سرقت نکند ب او را خواهد کشت مشمول مقررات اکراه نمی شود. (مکرهَ(تهدید شونده)         مکرهِ(تهدید کننده))

 1- رفتار تهدید آمیز

این رفتار تهدید آمیز ممکن است نسبت به خود یا دیگری باشد 
می کشمت برادرتو می کشم 
مالتو آتش می زنم 
تجاوز می کنم یا به نوامیس طرف تعرض می کنم 
آبروتو می برم عکستو منتشر می کنم و ....

2- خطر باید قریب الوقوع باشد 

خطری که از جهت تهدید متوجه شخص می شود می توان نسبت به جان، مال، ناموس و آزادی مکرهَ باشد یا نسبت به شخص دیگری که نسبت نزدیک به مکرهَ دارد در مورد خطر قریب الوقوع باید در شرایطی باشد که در صورت عدم اجرای جرم از سمت مکرهَ،  مکرهِ تهدید خود را فورا به اجرا بگذارد 

پس اگر بگم ماشین فلانی را بدزد وگرنه سال دیگری  سال دیگه می کشم : می تونست بره پیش پلیس

3- احتمال واقعی خطر 

اکراه شونده یا مکرَه باید بداند که خطر جدی است اگر انجام ندهم حتما تهدید انجام می شود در واقع در اکراه ما به این دلیل شخص را در شرایط رافع مسئولیت می دانیم که ترس از وقوع تهدید داشته است و از این جهت اقدام به رفتار مجرمانه کرده است ولی اگر بتوانیم ثابت کنیم که هیچ ترسی در شخص ایجاد نشده است به این دلیل که اساسا احتمال واقع شدن تهدید را نمی داده است بنابراین اکراه معنایی ندارد.

4- نامشروع بودن تهدید 

تهدیدی مشمول مقررات اکراه موضوع ماده 151 ق م ا می شود که نامشروع باشد بنابراین تهدیدی که نامشروع نیست مشمول مقررات اکراه نمی کند.
اگر کسی تهدیدم کنه که مواد مخدر را بریز دور وگرنه میرم به پلیس می گم 
یا پلیسی منو تهدید کنه که دستا بالاوگرنه شلیک می کنم 
یا این که شخصی دیگری را تهدید کند که اگر فلان جرم را انجام ندهد چک بلامحل او را به اجرا خواهد گذاشت. 

5- فقدان قدرت بر دفع 

این شرط در ماده 151 ق م ا با عنوان اکراه غیر قابل تحمل آمده است. فرد نباید قدرتی بر دفع داشته باشد یعنی ثابت کند که من نمی توانستم خطر را دفع کنم و ناچار به ارتکاب جرم بودم.