عوامل زوال و از بین برنده مجازات - موجه کننده جرم و رافع مسئولیت کیفری

عوامل  زوال مجازات در یک تقسیم بندی شامل دو دسته کلی عوامل موجه کننده جرم و عوامل رافع مسئولیت کیفری می شود. (تقسیم بندی های دیگری هم وجود دارد که موضوع بحث حاضر نیست)

عوامل موجه کننده جرم:

گاهی اوقات قانونگذار به این نتیجه میرسد که بعضی رفتارها در شرایط عادی جرم است در بعضی شرایط جرم نیست . مثلا مشت زدن به اشخاص در شرایط عادی جرم است ولی در ورزش بوکس جرم نیست. یا جراحت در شرایط عادی جرم است ولی پزشک میتواند برای عمل جراحی شکم بیمار را مورد جراحت قرار دهد یا سقط جنین جرم است ولی توسط پزشک و در شرایط خاصی جرم نیست.

 تنبیه بدنی جرم است ولی قانونگذار والدین را تا حدودی برای تنبیه بدنی مجاز دانسته است . در اینجا قانونگذار جرمی قائل نشده لذا مجازاتی هم در کار نیست بنابراین همه افرادی که در این رفتار دخیل مانند سایر شرکا و معاونین نیز مرتکب جرم نشده اند مثلا در ورزش بوکس حریف ؛ مربی ، صاحب باشگاه و ... نیز مجرم نیستند در نتیجه چون مباشر رفتارش مجرمانه نیست معاون نیز رفتارش جرم نیست.

عوامل رافع مسئولیت کیفری:

در اینجا جرم اتفاق می‌افتد ولی مجازاتی در کار نیست . مثلا اگر یک کودک 6 ساله کسی را بکشد درست است که قتلی اتفاق افتاده ولی این کودک مجازات نمیشود. اگر مجنون مرتکب زنا شود جرم اتفاق افتاده ولی مجازات نمیشود  به این دلیل که قابلیت ارتکاب جرم و قابلیت مجازات شدن دو بحث متفاوت است. 

یک کودک اگر چه می تواند مرتکب جرم شود ولی قابلیت مجازات شدن ندارد و کسانی را میتوان مجازات نمود که مسئولیت کیفری داشته باشند یعنی اینکه شخص عاقل ، بالغ و اراده و اختیار داشته باشد . م 140 ق م ا    تمام این افرادی که ذکر شد مسئولیت کیفری دارند و در صورت ارتکاب جرم قابل مجازات شدن هستند. در در اسلام دختران بالای 9 سال و پسران بالای 15 سال مسئولیت کیفری دارند م 146 ق م ا . البته در سال 92 اصلاحی در قانون انجام شد: در اینجا گفته شد که باز هم دختر با سن 9 سال و یک روز بالغ است ولی اگر بر اساس ماده 91 قانون مجازات اسلامی اگر قاضی احراز کند مرتکب جرم در این سن کم ماهیت جرم را درک نکند دیگر قصاص نمی‌شود و کانون اصلاح و تربیت و دیگر اقدامات تامینی تربیتی ماده 88 و 89 ق م ا  در انتظار اوست . مثلا اگر دختر 9 سال و یک روزه قتلی را مرتکب شود قاضی بررسی می‌کند که آیا تصور دختر کوچک از قتل مانند کندن دست ، پا یا سر عروسک است؟ و اگر چنین بود دیگر او را مستحق مجازات قصاص نخواهد دانست. در واقع فهمی از جرم قتل نداشته است.

نکته» این باور اشتباه است که گفته میشود در صورت ارتکاب جرم قتل در سنین کم ، مجرم تا زمان 18 سالگی نگهداری می‌شود و بعد اعدام خواهد شد زیرا در تعین مجازات زمان وقوع جرم اهمیت دارد.

تفاوت مهم عوامل موجه کننده جرم با عوامل رافع مسئولیت کیفری:

در مورد عوامل رافع مسئولیت کیفری جرم واقع میشود ولی در مورد عوامل موجه کننده جرم ، جرم واقع نمیشود در نتیجه در مورد عوامل رافع مسئولیت کیفری ، معاونین جرم قطعا مجازات می‌شوند. مثلا اگر شخصی چاقویی را به طفل ممیزی بدهد تا قتلی انجام بدهد ، آن کودک مجازات نمی‌شود ولی فرد همکاری کننده به جرم معاونت در قتل مجازات میشود. چنانچه گروهی به همراه یک کودک مرتکب سرقت شوند در بررسی جرم کودک را از مجموعه خارج می‌کنند و بقیه اعضای مرتکب جرم را مجازات می‌کنند.

مسئولیت مدنی:

با واژه مسئولیت مدنی هم باید آشنا شویم. مسئولیت مدنی یعنی امکان جبران خسارت کردن. در جبران خسارت دیگر پرسیده نمیشود که شخص مرتکب عاقل و بالغ بوده یا نه. مهم این است که خسارتی وارد شده و قطعا جبران خواهد شد. مثلا اگر فرد صغیر یا دیوانه مرتکب تخریب ماشین کسی شود با او از نظر کیفری کاری ندارند ولی خسارت آن را از قیم او خواهند گرفت.مثال دیگر یک کودک شخصی را به قتل رسانده ، درست است که کودک مجازات نمی‌شود ولی  در جنایت خطای محض  موضوع ماده 292 ق م ا مصوب 1392 دیه از عاقله او م 468 ق م ا  گرفته خواهد شد لذا در مسئولیت مدنی سن و شرایط مطرح نیست و به هر حال خسارت باید پرداخت شود. 

مسئولیت عاقله صرفا در آسیب های جانی کودک است و در مورد آسیب های مالی عاقله مسئولیتی ندارد.

نکته» در مورد موضوع عوامل موجه کننده جرم هم جرمی اتفاق نیافتاده ولی خسارتی وارد شده است مثلا اگر در ورزش بوکس دماغ شخص شکست جرم اتفاق نیافتاده ولی باید با بیمه مسئولیت یا طریق دیگر خسارت پرداخت شود . 

نکته» دیه در اصل به معنی جبران خسارت است.

نکته» دیه بینی به انداز دیه کامل است. مثلا از بین رفتن نرمه بینی یک دیه کامل است و اگر علاوه بر آن استخوان بینی هم بشکند دیه شکستن استخوان جداگانه محاسبه و اضافه خواهد شد.

نکته» همه اعضای زوج یک دیه کامل دارند ، اعضای فرد هم یک دیه کامل دارند. مثلا دو چشم ، دو گوش و دو دست یک دیه کامل دارد و هر یک نصف دیه را دارند و اعضای فرد مانند بینی و دهان نیز یک دیه کامل دارند.

نکته» اگر عضوی از بین برود منفعت آن نیز از بین میرود مثلا چشم اگر از بین برود منفعت آن نیز که بینایی است از بین می‌رود ولی بعضی اعضا اگر عضو از بین بروند منفعت باقی می‌ماند مانند گوش ، زیرا با از بین رفتن لاله گوش باز هم انسان می تواند بشنود . در این حالت اگر گوش قطع شود و همزمان منفعت آن یعنی شنوایی هم از بین برود باید مرتکب جرم دو دیه کامل را پرداخت کند.

نکته» وقتی پزشکی رضایتنامه بگیرد زمانی مبرا از جرم است که تقصیری نداشته باشد. در صورتی که اثبات شود که در بروز مشکلات درمان پزشک تقصیر داشته حتی اگر انواع رضایتنامه‌ها را هم داشته باشد باز هم مجرم است.

نکته» در بعضی جرمها حتی داشتن رضایت هم مانع از مجازات نمیشود مثلا در جرم زنا و لواط حتی اگر رضایت هم وجود داشته باشد مجازات اعمال می‌شود یا در صورت قتل حتی اگر رضایتنامه هم وجود داشته باشد مجازات قطعا اعمال خواهد شد.

نکته» در قوانین خاص مشخص شده که فقط در چه زمان یک پزشک میتواند جنین را سقط کند. 1- جنین روح نداشته باشد 2- بیماری  باشد که منجر به مرگ مادر شود  3-  مادر مریضی داشته باشد که وضع حمل منجر به مرگش بشود.  بنابراین این تصور که جنین حاصل از زنا قابل سقط است اشتباه است.