دفاع مشروع - عوامل موجه کننده جرم

تقسیم بندی عوامل موجه کننده جرم:

1. اضطرار

2. حکم قانون

3. امر آمر قانونی

4. عملیات پزشکی

5. عملیات ورزشی 

6. دفاع مشروع

این تقسیم بندی اختلافی است و مورد توافق حقوق دانان نیست.  از جمله اضطرار ، به این معنی که بعضی حقوقدانان اضطرار را موجه کننده جرم و بعضی دیگر اضطرار را رافع مسئولیت کیفری می‌دانند.

دفاع مشروع مهمترین عامل موجه کننده جرم است زیرا در عملیات ورزشی کمتر پیش می‌آید که کسی در اثر آسیب شکایت کند یا در عملیات پزشکی هم همینطور ولی این موضوع در دفاع مشروع بسیار گسترده و شایع است. 

دفاع مشروع این حالت است که یکی حمله میکند و یکی دفاع میکند یعنی دو نفر در مقابل هم قرار میگیرند. شرع این موضوع را پذیرفته ، امام علی(ع) فرموده است که اگر کسی خواست به جان و مالت تعرض کند او را بکش. مثال دیگر اینکه اگر شخصی با چاقو به ما حمله کند عقل میگوید تماس گرفتن با 110 در آن لحظه کار عاقلانه ای نیست و باید از خودمان دفاع کنیم.

در این رابطه نظریات مختلفی مطرح میشود:

نظریه اول»

گروهی میگویند اگر کسی به جان و مال و آبرو شما حمله کرد میتوانید همین کار را با وی بنمائید. بدیهی است که این موضوع منطقی نیست . مثلا چنانچه تجاوز انجام شود شما نمیتوانید به شخص متجاوز متقابلا تجاوز کنید یا اینکه در صورت سرقت سیستم صوتی ماشین ، شما نمی‌توانید متقابل پخش ماشین سارق را سرقت نمائید. بنابراین این نظریه قابل قبول نیست.

نظریه دوم»

مهمترین شرط این است که دفاع متناسب با حمله باشد بنابراین نظریه دومی مطرح میشود که اسلحه ها برابر باشد مثلا اگر کسی با چاقو حمله نمود باید با چاقو پاسخ داد . این نظریه هم منطقی نیست زیرا در شرایط بحران امکان برابری اسلحه نیست و نتیجه این برداشت این می شود که اگر شخصی با چاقو به شما حمله کرد و شما چوب داشتید نمی توانید دفاع کنید

نظریه سوم»

در اثر کشمکش‌ها در رابطه با شرایط دفاع مشروع نظریه سومی مطرح شد: این نظریه میگوید ارزش و وسیله ملاک نیست. این نظریه میگوید برای دفاع از مالت میتوانی حتی جان مهاجم را هم بگیرید ولی شرایط آن رعایت مراحل دفاع است. به عنوان مدافع مشروع باید ثابت کنیم که از کمترین مرحله شروع کرده‌ایم تا به سخت ترین مرحله برسیم.( الأسهل فالاسهل) به عنوان مثال در صورت اینکه کسی قصد سرقت گوشی ما را دارد از گفتگو ، دفاع فیزیکی شروع میشود و در نتیجه در صورت نتیجه نگرفتن میتوان سارق را کشت. در واقع از کمترین آسیب به مهاجم تا به شدیدتر آسیب به مهاجم . 

متاسفانه قانون ما معیار مشخصی ارائه نداده است و این عدم ارائه معیار منجر به اختلاف نظر بین محاکم شده است و صرفا با کلمه رعایت مراحل دفاع موضوع تناسب را جمع کرده است.

نکته» چنانچه دفاع مشروع در همان مراحل اول منجر به فوت شخص مهاجم شود نمیتوان ثابت نمود که فرد در شرایط بحران از چه مرحله‌ای شروع نموده است به عنوان مثال چنانچه فردی در قصد دفاع از خود ، ضربه چاقو را در اثر ترس به قلب مهاجم فرو کند در قدیم بدون هیچ اغماضی فرد دفاع کننده قصاص می‌شد ولی در پی بحث های مکرر در جامعه در مورد دفاع مشروع قانونگذار در سال 1392 قانونی تصویب کرد که چنانچه بتوانید ثابت کنید اصل دفاع باید انجام میشد (لزوم دفاع) قصاص نخواهید شد ولی سایر مجازاتها مانند دیه و حبس را درپی خواهد داشت.

نکته» بحثی بین حقوقدانان مطرح شد که چنانچه بتوانید فرار کنید ولی دفاع کنید آیا این دفاع مشروع است؟ گروهی می گویند در صورتی که امکان دفاع مهیا بود دیگر دفاع مشروع توجیهی ندارد ولی عده دیگری از حقوقدانان این موضوع را رد می‌نمایند که فرار جزو وظایف مدافع نیست و میتواند بایستد و از خود دفاع کند. این نظر مشهور است.

نکته» در صورت گیر انداختن سارق در هنگام ارتکاب سرقت و کتک زدن وی ، این موضوع توسط قانونگذار جرم تلقی میشود چون در این حالت گفته میشود سارق ارتکاب به جرم خود را متوقف نموده است لذا کتک زدن وی دفاع تلقی نمیشود . در صورت گیر افتادن سارق اصولا وی دیگر قصد ادامه سرقت را ندارد و کتک زدن و آسیب زدن به او سرکوب کردن خشم تلقی میشود و قطعا مجازات متناسب را در پی خواهد داشت. قانونگذار در این شرایط بررسی می کند که آیا مراحل دفاع مشروع را رعایت کرده‌اید یا خیر ؟ بدیهی است که در صورت بلافاصله کتک زدن سارق مراحل دفاع مشروع رعایت نشده است. در واقع دفاع زمانی معنی دارد که حمله یا واقع شده است یا قریب الوقوع باشد بنابراین در صورتی که حمله به هر شکلی دفع شده باشد دفاع دیگر معنی ندارد. 

نکته» در شرایط حمله ، در صورت اتمام حمله یا دفع حمله دیگر دفاع مشروع معنایی ندارد . مثلا در صورت فرار سارق چنانچه شخص مجرم را تعقیب و مورد آسیب قرار بدهیم قطعا اقدام خلاف قانون انجام داده‌ایم و مرتکب جرم شده‌ایم.

نکته» در صورت داشتن قصد جرم دیگر رفتار مورد بررسی قرار نمی گیرد و قطعاً اعمال قانون خواهد شد ولی چنانچه قصدی در میان نباشد این بار رفتار مورد بررسی قرار می‌گیرد. مثلا چنانچه به قصد آسیب به کسی به سمت او خودکاری پرداخت کنید و او آسیب ببیند قطعاً مجرم هستید ولی اگر قصد آسیب به وی را نداشته باشید ولی در اثر برخورد خودکار با نقطه حساس وی آسیب ببیند ، چون قصدی در در میان نبوده اکنون رفتار شما مورد ملاک قضاوت خواهد بود. 

در دفاع مشروع سه مورد مهم است:         الف-موضوع دفاع     ب-شرایط حمله     ج-شرایط دفاع

الف - موضوع دفاع

در موضوع دفاع اگر این 5 مورد اتفاق بیفتد میتوانیم دفاع کنیم:

نفس: به معنی جان و جسم است . بنابراین اگر کسی بخواهد به جسم ما تعرض کند یعنی بخواهد ما را بکشد یا عضوی از ما را قطع کند.
عِرض: به معنی آبرو است و اگر کسی قصد تعرض به حیثیت و آبرو  ما را داشت هم میتوان در مقابل او دفاع مشروع نمود 
ناموس: به معنی حمله‌ای که به قصد تعرض جنسی باشد . 
مال: مال میتواند اعم از منقول یا غیر منقول باشد . مثلا سرقت موبایل یا تعرض به خانه انجام شود.
آزادی: چنانچه کسی بخواهد آزادی ما را سلب کند .مثلا درب اتاق را ببندد و ما را حبس کنند.در اینجا نه حمله اتفاق افتاده است و نه تعرض.

نکته» تعریف ناموس در قانون با تعریف آن در جامعه متفاوت است. ممکن است به یک مرد برای تعرض جنسی حمله شود در واقع حمله ای که به قصد تعرض جنسی باشد تعرض به ناموس تلقی می شود بنابراین شخصی که از این حمله دفاع می کند در واقع دفاع از ناموس می کند و این موضوع می تواند در مورد یک مرد هم صدق کند.

نکته» موضوع عجیبی در قانون هست . در ماده 156 ق م ا و ماده 157 ق م ا گفته شده است که موضوع آن دفاع در برابر مامورین نیروی انتظامی است. در حالت کلی دفاع در مقابل حمله نیروی انتظامی جایز نیست ولی چنانچه مامور از حیطه وظائف خود خارج شود میتوانید دفاع کنید ولی نکته عجیب این است که چنانچه از حیطه وظیفه خود خارج شد و 4 مورد اول را انجام داد میتوانید دفاع کنید ولی در مورد پنجم (سلب آزادی) ، اگر حتی به اشتباه و خارج از حیطه وظائف خود آزادی ما را محدود نمود به هیچ عنوان حق دفاع نداریم .

نکته» دفاع تا حدی معنی دارد که حمله وجود داشته باشد به همین دلیل سارقی که گیر افتاده به علت اینکه حمله وی تمام شده است مجاز به آسیب رساندن به او نیستیم. پزشک قانونی در این راستا بررسی می‌کند که آیا ضربه وارد شده به سارق در حین فرار او بوده یا خیر.

ب- شرایط حمله:

حمله غیر قانونی باشد: به این معنی است که اگر حمله ای به ما از جانب قانون شده باشد مثلا ورود پلیس به منزل با مجوز قانونی انجام شود یا مامور اجرای حکم به کسی شلاق بزند ، در اینجا چون حمله قانونی است دفاع مشروع معنی ندارد. تنها در زمانی میتوانیم دفاع کنیم که حمله غیر قانونی باشد.

حمله باید فعلی و قریب الوقوع باشد: زمانی حق دفاع داریم که حمله در حال وقوع یا در شرف وقوع باشد (بسیار نزدیک باشد). مثلا اگر بدانیم که 2 ساعت دیگر به ما حمله خواهد شد نمیتوانیم تدارک دفاع ببینیم زیرا این زمان کافی است که به پلیس اطلاع بدهیم. مثلا با خودرویی تصادف می‌کنیم و شخص مقابل با قمه از ماشین خارج میشود تا به ما حمله کند . در اینجا میتوانیم دفاع کنیم. 

نکته» تشخیص قریب الوقوع بودن با کیست؟ به عنوان مثال شاید کسی دچار بیماری بدبینی باشد و فکر کند که احتمالا به او حمله خواهد شد یا اینکه به عنوان مثال دیگر راننده اسنپ برای سریعتر رساندن مسافر وارد کوچه فرعی شود و مسافر به تصور اینکه راننده قصد تعرض به وی را دارد با چاقو به راننده حمله کند و او را بکشد . دادگاه در اینجا وی را به قتل عمد محکوم می کند زیرا اینجا علت دفاع نظر شخصی تلقی میشود. دادگاه همیشه انسان متعارف را در نظر می‌گیرد. بنابراین حتی اگر یکی از عوامل دفاع مشروع رعایت نشود دفاع مشروع تلقی نمی‌شود.

حمله باید غیر قابل دفع از طرق دیگر باشد: یعنی هیچ راهی جز دفاع نداشته باشید. یعنی زمانی حق دفاع داریم که تمام راهها مثلا تماس تلفنی با نیروی انتظامی بی نتیجه باشد.

نکته» موضوع فرار در مورد فوق اختلافی است . گروهی از حقوقدانان میگویند حق ندارید برای کسی که در معرض حمله است وظیفه جدیدی ایجاد کنید به همین دلیل تکلیف کردن فرار به فردی که مورد حمله قرار گرفته بی دلیل است. اکثر محاکم هم همین نظر را دارند یعنی اگر حتی امکان فرار را داشتید می‌توانید بایستید و دفاع کنید. البته محاکمی هم هستند میگویند باید فرار ‌کرد.

حمله به صورت عمدی توسط مدافع ایجاد نشده باشد: یعنی این حمله از طرف خود مدافع ایجاد نشده باشد به عنوان مثال چنانچه شخصی با لودر به محدوده خانه کسی وارد شود چنانچه به وی حمله شود دفاع در مقابل او دفاع مشروع نمی‌باشد.

نکته» در مورد موضوع فوق در دادگاه ها نظرات اختلاف نظر زیادی است. مثلا اگر خانمی با شخصی به مهمانی برود و در مهمانی به وی تعرض شود. در اینجا بعضی محاکم می‌گویند با میل خود به مهمانی رفته‌ای لذا دفاع مشروع تلقی نمی‌شود ولی این درست نیست زیرا رضایت او فقط ناظر به مهمانی بوده نه رابطه جنسی بعضی قضات می‌گویند وقتی با پای خود به مهمانی رفته‌ای که چند آقای دیگر هم هستند و شرب خمر انجام می‌شود بنابراین با رضایت خود وارد این مهمانی شده‌ای و مسبب آن خودت بوده ای لذا نه تنها موضوع دفاع مشروع منتفی می‌شود بلکه ممکن است محکوم به مجازات رابطه نامشروع هم میشوی. اینجا موضوع زنا با رضایت را مطرح می‌شود که قطعاً صحیح نیست.

ج - شرایط دفاع: 

- دفاع ضرورت داشته باشد و با حمله متناسب باشد: 

یعنی هیچ راهی جز دفاع نداریم و گزینه‌ دیگری جز دفاع وجود ندارد. بنابراین در ابتدا باید اصل دفاع را ثابت کنیم و بعد تناسب دفاع با حمله مطرح می‌شود. تناسب دفاع و حمله موجب نظرات اختلافی زیادی در محاکم است. نظریه اول این بود که چشم در برابر چشم باشد که قطعا منطقی نیست. در نظر دیگر گفته شد که باید برابری سلاح وجود داشته باشد که این نیز منطقی نیست. گزینه سومی هم در این راستا هست که می گوید شخص باید مراحل دفاع را رعایت کرده باشد یعنی مرحله به مرحله برای دفاع پیش برویم که این هم منطقی نیست زیرا در شرایط بحرانی فرصت زیادی نیست تا مراحل از کم خطر ترین امتحان شود . متاسفانه گزینه تناسب معمولا در محاکم ما قابل اثبات نیست زیرا مراحل قابل اثبات نیست و این شرایط احراز نمیشود. از طرفی خیلی‌ها نمیتوانند این شرایط را رعایت کنند مثلا در حالتی چاقو بالای سرما قرار دارد بنابراین امکان انجام مراحل نیست. این موضوع آنقدر تکرار شد که موضوع رسانه‌ای شد به عنوان مثال پرونده ریحانه جباری در این رابطه جنجال زیادی به پا نمود و به قصاص محکوم شد. پس از این پرونده در اثر فشار افکار عمومی تبصره‌ای برای ماده 156 ق م ا گذاشته شد که چنانچه تمام موارد ثابت شد ولی نتوانست تناسب دفاع و حمله را ثابت کند قصاص نمی‌شود ولی حبس را باید تحمل و دیه را باید بپردازد.

در حال حاضر تناسب به معنی رعایت مراحل دفاع است. از کمترین خطر به سمت بیشترین خطر و در صورتی که این موضوع رعایت شود ضرورتی ندارد که ارزش مورد حمله و مورد دفاع با هم برابر باشد در واقع ممکن است شخصی به جان مهاجمی که در مقام حمله به گوشی همراه است تعرض وارد کند. 

با این حال علارغم این قاعده برخی معتقدند که به هر حال باید به جز رعایت مراحل دفاع، تناسبی هم در مورد ارزش مورد حمله و دفاع وجود داشته باشد در واقع نمی توان شخصی را که صرفا با الفاظ رکیک به آبرو و حیثیت شخصی آسیب وارد می کند را حتی با رعایت مراحل دفاع به قتل رساند. 

- دفاع به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد:

کسی که خود مسبب حمله شده است نمی تواند به منظور مقابله به حمله به دفاع مشروع استناد کند مانند شخصی که به عنف و زور وارد حریم خانه ای شده است و برای جلوگیری از ورود ضرر نمی تواند به دفاع استناد کند.