مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی و مجازات اشخاص حقوقی

افراد باید دارای مسئولیت کیفری باشند تا امکان مجازات این افراد وجود داشته باشد حال سوال این جاست که آیا فقط اشخاص حقیقی مسئولیت کیفری دارند یا این قاعده شامل اشخاص حقوقی نیز می شود؟اشخاص حقیقی به معنای اشخاص طبیعی هستند که حقوق و تکالیفی دارند (قابل لمس هستند و وجود عینی دارند)در حالی که اشخاص حقوقی یک وجود اعتباری دارند به معنی گروه و جمعیت هایی هستند که از افراد حقیقی تشکیل شده است و دارای حقوق و تکالیف متمایز از افراد تشکیل دهنده آن ها است و خود دارای شخصیت جداگانه از شخصیت افراد تشکیل دهنده آن ها است. تاریخ تشکیل دارد، اقامتگاه دارد، تاریخ انقضا دارد، سرمایه جداگانه دارد و ..........در ارتباط با مسئولیت مدنی اشخاص حقوقی تردیدی نیست بنابراین اگر شخص حقوقی به شخصی آسیب وارد کند امکان جبران خسارات از سمت اشخاص حقوقی وجود دارد در واقع خسارت از اموال شخص حقوقی پرداخت می شود. 

در مورد مسئولیت کیفری یعنی امکان مجازات کردن شخص حقوقی تردید وجود داشت:

1- کیفر های متعددی خاص اشخاص حقیقی اند مانند زندان و شلاق و .... .پس چطور اشخاص حقوقی را مجازات کنیم؟

در پاسخ: مجازات های جزای نقدی و انحلال شرکت حقوقی و .... خاص این جرایم هستند بنابراین می توان مجازات هایی تعریف کرد که صرفا اشخاص حقوقی است 

2- مجازات اشخاص حقوقی مجازات تمامی اشخاص تشکیل دهنده آن ها است حتی کسانی که در ارتکاب جرم نقشی نداشتند؟ خلاف اصل شخصی بودن مجازات ها است. چرا که اگر شرکت حقوقی را منحل کنید تمام افرادی که در این شرکت کار می کنند متضرر می شوند حتی آن هایی که در تصمیم گیری مجرمانه شرکت نقش نداشتند. در پاسخ: این وضعیت در مورد جرایم اشخاص حقیقی هم است. مثل اعدام و زندان که خانواده درگیر می شوند. 

3- اشخاص حقوقی فرض بلوغ و اختیار و عقل در مورد آن ها وجود ندارد. عقلی جدا از عقل اعضای تشکیل دهنده ندارند اراده ای جدا از اراده اعضای تشکیل دهنده خود هم ندارند. 

 در پاسخ: وقتی جمعی تشکیل می شوند و تصمیم می گیرند در واقع اراده جدیدی تاسیس می شود و اراده جمعی است که جدا از اراده تک تک آن ها است. وقتی این اراده جمعی تصمیم به  ارتکاب جرم گرفت  باید مجازات شود

نظام کیفری کشور ما اولین بار در سال 1388 و در قانون مجازات جرایم رایانه ای مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی را به رسمیت شناخت و بعد از آن در قانون مجازات اسلامی در ماده 143 و 20  ق م ا به مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی اشاره کرد. با این حال مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی به معنی رفع مسئولیت کیفری اشخاص حقیقی نیست.

انواع شخص حقوقی:

• اشخاص حقوقی حقوق خصوصی

  • م 20 ق ت                (مسئولیت کیفری دارد)

• اشخاص حقوقی حقوق عمومی 

  • اعمال حاکمیت          (مسئولیت کیفری ندارد)

  • اعمال تصدی         (مسئولیت کیفری دارد)

اشخاص حقوقی حقوق خصوصی

اشخاص حقوقی حقوق خصوصی در واقع شرکت هایی هستند که با هدف انتفاع و نفع بردن تشکیل شده است. مثل انواع شرکت ها که در ماده 20 قانون تجارت به آن اشاره شده است. 

اشخاص حقوقی حقوق عمومی 

اشخاص حقوقی هستند که با هدف خدمت به مردم تشکیل شده است و منعت و نفع بردن شخص حقوقی هدف تشکیل این اشخاص حقوقی نیست. مانند دولت، اداره برق، اداره گاز، اداره آب و فاضلاب و .......

اشخاص حقوقی حقوق عمومی دو عملکرد دارند اولین عملکرد که حاکمیتی است یعنی هیچ شخصی حقوق خصوصی نمی تواند این اعمال را انجام دهد مانند دستگیری و بازداشت متهمان که توسط نیروی انتظامی انجام می شود. نگهداری زندانیان که توسط سازمان زندان ها انجام می شود و .....

با این حال عملکرد تصدی گری هم دارند در این رفتار اشخاص حقوقی حقوق عمومی اموراتی را انجام می دهند که هر شخص حقوق خصوصی می تواند انجام دهد مثلا در مزایده شرکت می کنند، زمینی را اجاره می کنند، مالی را می فروشند وحمل و نقل و.......

اشخاص حقوقی دولتی یا عمومی غیر دولتی در مواردی که اعمال حاکمیت می کنند مسئولیت کیفری ندارند

موسسسه دولتی : واحد سازمانی مشخصی است که به موجب قانون ایجاد شده و می شود و با داشتن استقلال حقوقی بخشی از وطایف و اموری که بر عهده یکی از قوای سه گانه و سایر مراجع قانونی می باشد را انجام می دهد. 

موسسه یا نهاد عمومی غیر دولتی: واحد سازمانی مشخصی است که دارای استقلال حقوقی است و با تصویب مجلس شورای اسلامی ایجاد شده یا می شود و بیش از پنجاه درصد بودجه سالانه آن از محل منابع غیر دولتی تامین گردد و عهده دار وظایف و خدماتی است که جنبه عمومی دارد. 

رفتار ایجاد کننده مسئولیت کیفری شخص حقوقی 

شخص حقوقی اساسا در جرم تعزیری فقط مسئولیت دارد و امکان انجام مجازات حدی یا جنایت عمدی برای شخص حقوقی قابل تصور نیست. بنابرین شخص حقوقی را نمی شود قصاص کرد یا به جرایم حدی محکوم کرد بنابراین فقط در جرایم تعزیری طبق ماده 143 امکان مجازات اشخاص حقوقی وجوددارد : به شرط این که نماینده قانونی شخص حقوقی به نام یا در راستای منافع شخص حقوقی مرتکب جرم شود. 

نماینده قانونی :

شخصی است که به موجب قانون یا قرارداد اختیاراتی به او داده شده است تا برای شخص حقوقی اقداماتی ار انجام دهد مثل مدیر عامل شرکت، وکیل شرکت و ....

به نام یا در راستای منافع شرکت: 

به نام شخص حقوقی اقدام کنم مثلا به عنوان مدیرعامل شرکت سپاهان وارد معامله ای بشوم و مال قاچاق را وارد کشور کنم. یا بدون این که نام شرکت سپاهان را بیاورم صرفا کالای قاچاق را وارد می کنم ولی برای شرکت سپاهان ودر راستای منافع سپاهان

منظور از به نام یا در راستای منافع در واقع اقدام مجرمانه ای است که منجر به نفعی برای شخص حقوقی شود بنابراین اگر مدیر یا نماینده به نام شرکت ولی به نفع خود یا شخص ثالث اقدام کند شخص حقوقی مسئولیت ندارد. 

مدیر عامل شرکت فولاد خوزستان اگر برای شرکت فولاد خوزستان و در جهت منفعت شرکت فولادخوزستان رشوه ای پرداخت کند شرکت فولاد خوزستان مسئولیت دارد.

ولی اگر  به نام شرکت فولاد خوزستان خودش را مدیر عامل شرکت معرفی کرده و رشوه ای داده برای امور شخصی خودش مثلا رای دادگاه طلاق خودش و همسرش 

مجازات اشخاص حقوقی :

ماده 20 ق م ا از انحلال تا جزای نقدی متفاوت است. 

درصورتي كه شخص حقوقي براساس ماده(143) اين قانون مسؤول شناخته شود، با توجه به شدت جرم ارتکابی و نتایج زیان‌بار آن به یک تا دو مورد از موارد زیر محکوم می‌شود، این امر مانع از مجازات شخص حقیقی نیست:

الف- انحلال شخص حقوقي
ب- مصادره کل اموال
پ- ممنوعيت از يك يا چند فعاليت شغلي يا اجتماعي به طور دائم يا حداكثر براي مدت پنج سال
ت- ممنوعيت از دعوت عمومي‌‌براي افزايش سرمايه به‌طور دائم يا حداكثر براي مدت پنج سال
ث- ممنوعيت از اصدار برخی از اسناد تجاري حداكثر براي مدت پنج سال
ج- جزاي نقدي
چ- انتشار حكم محكوميت به‌وسيله رسانه‌ها

تبصره- مجازات موضوع این ماده، در مورد اشخاص حقوقی دولتی و یا عمومی غیر دولتی در مواردی که اعمال حاکمیت می‌کنند، اعمال نمی‌شود.

نکته : مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی در جرایم رایانه ای تفاوتی با قانون مجازات اسلامی دارد طبق ماده 19 این قانون زمانی شخص حقوقی مسئولیت کیفری دارد که به نام شخص حقوقی و در راستای منافع آن ارتکاب یادب

در موارد زیر، چنانچه جرائم رایانه ای به نام شخص حقوقی و در راستای منافع آن ارتکاب یابد، شخص حقوقی دارای مسؤولیت کیفری خواهد بود:

           الف) هرگاه مدیر شخص حقوقی مرتکب جرم رایانه ای شود.
           ب) هرگاه مدیر شخص حقوقی دستور ارتکاب جرم رایانه ای را صادر کند و جرم به وقوع بپیوندد.
           ج) هرگاه یکی از کارمندان شخص حقوقی با اطلاع مدیر یا در اثر عدم نظارت وی مرتکب جرم رایانه ای شود.
           د) هرگاه تمام یا قسمتی از فعالیت شخص حقوقی به ارتکاب جرم رایانه ای اختصاص یافته  باشد.

           تبصره۱ـ منظور از مدیر کسی است که اختیار نمایندگی یا تصمیم گیری یا نظارت بر شخص حقوقی را دارد.

           تبصره۲ـ مسؤولیت کیفری شخص حقوقی مانع مجازات مرتکب نخواهد بود و در صورت نبود شرایط صدر ماده و عدم انتساب جرم به شخص خصوصی فقط شخص حقیقی مسؤول خواهد بود.

همچنین ميزان جزاي نقدي قابل اعمال بر اشخاص حقوقي حداقل دو برابر و حداكثر چهار برابر مبلغي است كه در قانون براي ارتكاب همان جرم به‌وسيله اشخاص حقيقي تعيين مي‌شود. و انحلال شخص حقوقي و مصادره اموال آن زماني اعمال مي‌شود كه براي ارتكاب جرم، به‌وجود آمده يا با انحراف از هدف مشروع نخستين، فعاليت خود را منحصراً در جهت ارتكاب جرم تغيير داده باشد. م 21 و 22 ق م ا مصوب 1392