عوامل موجه کننده جرم - اجبار ، اکراه ، اضطرار

تقسیم بندی عوامل موجه کننده جرم:

1. اضطرار

2. حکم قانون

3. امر آمر قانونی

4. عملیات پزشکی

5. عملیات ورزشی 

6. دفاع مشروع

این تقسیم بندی اختلافی است و مورد توافق حقوق دانان نیست.  از جمله اضطرار ، به این معنی که بعضی حقوقدانان اضطرار را موجه کننده جرم و بعضی دیگر اضطرار را رافع مسئولیت کیفری می‌دانند.

معنی اضطرار:

اضطرار در معنای واقعی یعنی شخص در شرایط بیچارگی و درماندگی قرار میگیرد. طبق قاعده فقهی "الضرورات تبیح المحضورات" اگر در شرایطی قرار گرفتیم که چاره‌ای نداشتیم عمل قبیح ، مباح می شود. مثلا اگر شخصی از تشنگی در شرایط مرگ بود شراب بر او مباح می‌شود. بنابراین قانونگذار می پذیرد که اگر شخصی در شرایط اضطراری قرار گرفت این موضوع را لحاظ کند. مثلا اگر شخصی فرزندش به علت بیماری در حال فوت بود و پول هم نداشت حال اگر والدین او از داروخانه‌‌ای که این دارو را دارد سرقت کنند ، این سرقت جرم تلقی نمی‌شود. زیرا فلسفه مجازات این بود که رفتاری مستوجب جزا است که از نظر جامعه ناپسند باشد ، در این شرایط اضطراری که مثال زده شد رفتار والدین از نظر عموم نه تنها شایسته سرزنش نیست بلکه رشادت تلقی میشود. مثال دیگر اینکه در شرایط زلزله با کلنگ دیوار همسایه را خراب کنید و برای نجات خود وارد حریم همسایه شویم ، از نظر جامعه این کار مستوجب سرزنش نیست بلکه نجات جان فرد تلقی می‌شود.

ماده 152 قانون مجازات اسلامی:

هرکس هنگام بروز خطر شدید فعلی یا قریب الوقوع از قبیل آتش سوزی، سیل، طوفان، زلزله یا بیماری به منظور حفظ نفس یا مال خود یا دیگری مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می‌شود قابل مجازات نیست مشروط بر اینکه خطر را عمداً ایجاد نکند و رفتار ارتکابی با خطر موجود متناسب و برای دفع آن ضرورت داشته باشد.

تبصره- کسانی که حسب وظیفه یا قانون مکلف به مقابله با خطر میباشند نمیتوانند با تمسک به این ماده از ایفای وظایف قانونی خود امتناع نمایند.

بهتر است که مفهوم سه واژه اجبار ، اکراه ، اضطرار را بدانیم:

اجبار

واژه اجبار به این معنی است که یک نیرویی از بیرون یا از درون بر انسان تحمیل شود که این نیرو باعث می‌شود شخص هیچ اراده ای بر رفتارش نداشته باشد. به عنوان مثال شخصی دست ما را به زور به روی ماشه تفنگ می‌گذارد و به زور با فشار بر انگشت ما شلیک میکند در اینجا ما اراده و حتی رضایتی بر انجام این کار نداریم. یا این که الف شخص ب را از بلندی پرت می کند و شخص ب به ج برخورد می کند و به قتل می رسد در این وضعیت شخص ب هیچ اراده ای بر رفتار خود نداشته است و در واقع مجبور بوده است.

نکته» واژه رضا به این معنی است که بدون رضایت شخص کاری انجام شود . در واقع در مثال فوق نه قصد و اراده ای بود و نه رضا.

اکراه

اکراه یعنی شخصی از بیرون ما را وادار به انجام کاری بکند که نسبت به انجام آن کراهت داشته باشیم.مثلا تفنگی را روی شقیقه ما بگزارد و بخواهد کاری انجام بدهیم. م 151 ق م ا مصوب 1392 

اضطرار

در اینجا شخصی ما را وادار به انجام کاری نمی کند ولی شرایطی ایجاد شده است که ما وادار به انجام کاری می‌شویم. مثلا در اثر سیل یا زلزله مجبور می‌شویم به اضطرار وارد حیاط خانه همسایه بشویم. ماده 152 ق م ا مصوب 1392

نکته» در مورد اکراه و اضطرار شخص اراده و اختیار دارد ولی رضا ندارد. در مورد اجبار نه ارداده‌ای وجود داشت و نه رضا در واقع در حالت اجبار ما مانند شیء هستیم و هیچ اختیاری نداریم. در واقع در اضطرار و اکراه این خود شخص است که انجام رفتار را انتخاب می کند هر چند که نسبت به انجام رفتار رضایت درونی نداشته باشد در حالی که در اجبار هیچ اراده و انتخابی در شخص نیست.

نکته» تقاوت اکراه و اضطرار در منشا خطر است در اکراه تهدید یک شخص است و در اضطرار خطر از سمت یک حادثه انسانی یا غیر انسانی است. 

شخص مجبور نه مجازات می شود و نه مسئولیت مدنی دارد با این حال شخصی که تحت اکراه یا اضطرار مرتکب رفتار مجرمانه ای شده است اگر چه مجازات نمی شود ولی مسئولیت مدنی اصولا پابرجاست.