عناصر سه گانه تشکیل دهنده جرم - بخش مادی

برای اینکه جرم واقع شود نیاز به سه عنصر است:

اولین شرط عنصر قانونی است.

یعنی اینکه که قانونی رفتاری را جرم انگاری کرده باشد. یعنی چنانچه رفتاری در قانون مجازات به عنوان جرم در نظر گرفته نشده باشد آن جرم نیست هر چند بسیار نفرت انگیز باشد. (مثلا انداختن آب دهان روی زمین)

دومین شرط وقوع جرم عنصر مادی است.

حتما باید در عالم واقع رفتاری مجرمانه اتفاق افتاده باشد لذا نیت و پندار و فکر انجام جرم ، عمل مجرمانه نیست و مجازاتی در پی نخواهد داشت.

شرط سوم عنصر معنوی است.

به این معنی است که مرتکب ذهن مجرمانه هم داشته باشد یعنی مرتکب باید قصد آن رفتار را داشته باشد.در واقع مرتکب باید فعل یا ترک فعل مجرمانه را بخواهد و فعل یا ترک فعل مجرمانه نتجه خواست و اراده فاعل باشد. در واقع بین فعل مادی و حالت روانی فاعل باید نسبتی موجود باشد تا بتوان مرتکب را مقصر تشخیص داد. در جرایم عمدی عنصر معنوی ارتکاب جرم خواستن است در واقع مرتکب می خواهد که فعل مجرمانه را انجام دهد و در جراایم غیر عمد عنصر معنوی اگر چه خواست ارتکاب جرم نیست ولی مرتکب احتمال وقوع جرم را می داده است و به رغم این احتمال تقصیری کرده است. بنابراین در جرایم غیر عمدی تقصیر یا خطای کیفری عنصر روانی جرایم غیر عمدی است و تقصیر طبق ماده 145 ق م ا مصوب 1392 به معنی بی احتیاطی و بی مبالاتی، عدم رعایت نظامات دولتی و عدم مهارت می باشد.  م 144 ق م ا مصوب 1392 مثلا در تصادف منجر به فوت درست است که کسی کشته شده ولی چون قصد قتل نداشته به عنوان قتل عمد جرم انگاری نمی‌شود. مثلا فرد مست یا خوابگرد در صورت ارتکاب عمل خلاف قانون به دلیل نداشتن عنصر معنوی مجرم تلقی نمی شود.

نکته» چنانچه شخصی به قصد ارتکاب جرم مست کند و جرمی مرتکب شود هم به مجازات شرب خمر و هم به مجازات جرم ارتکابی محکوم خواهد شد.

عنصر مادی:

برای اینکه جرمی واقع شود باید رفتاری در عالم خارج اتفاق بیفتد . عنصر مادی در باره رفتار صحبت میکند. در واقع تا زمانی که جرمی صرفا در فکر فرد می باشد و بر مرحله ظهور نرسیده است عنصر مادی جرم محقق نشده است. هر جرمی رفتار خاص خود را دارد و  به منظور تعیین رفتار مجرمانه جرم می بایست با تعریف آن جرم آشنا شویم. مثلا سرقت به معنی ربودن مال دیگری است بنابراین رفتار مجرمانه جرم سرقت اقدام به ربودن مال دیگری است و هر اقدامی به غیر از این موضوع عملا عنصر مادی جرم سرقت نیست بنابراین اگر کسی از دیوار منزل دیگری به قصد سرقت بالا می رود عنصر مادی جرم سرقت را رانجام نداده است. . 

در برخی جرایم عنصر مادی صرفا رفتار فیزیکی است و نتیجه دومی از رفتار فیزیکی نیاز نیست وجود داشته باشد(جرم مطلق). ولی در برخی جراایم عنصر مادی دو وجهی است و علاوه بر رفتار فیزیکی می بایست نتیجه ای مجرمانه ای هم حاصل شود(جرم مقید). ولی مثلا سرقت موبایل ، قتل ، کلاهبرداری ، جعل اسکناس و ... هریک رفتار فیزیکی خاص خود دارد.

 نکته» تنها در جرم امنیت ملی است که چنانچه کسی قصد جرم داشته باشد و مقدمات آن را فراهم کند و البته این جرم را با تبانی با شخص یا اشخاص دیگر انجام دهد  مرتکب جرم شده است . نکته مهم این است که باید مقدمات آن انجام شده باشد و صرف فکر کردن به آن کافی نیست.مثلا فکر به جاسوسی و تهیه مقدمات آن (ماده 611 ق م ا ت)

عنصر مادی یک وجهی: یک سری از جرائم هستند که به صرف رفتار فیزیکی جرم محقق میشود ، مثلا به محض فحش دادن ، به محض چاپ اسکناس جعلی ، به محض شکستن شیشه ماشین . در اینجا عنصر مادی یک وجهی است و  قانون منتظر نتیجه نمیشود.

عنصر مادی دو وجهی: در پاره‌ای جرائم قانونگذار معتقد است که بایدرفتار فیزیکی به نتیجه ای منجر شود تا جرم محقق شود . مثلا در جرم قتل هر چقدر ضرب و جرح انجام دهیم تا به مرگ طرف مقابل منتهی نشود جرم قتل محقق نمیشود . به اینگونه جرائم مقید میگویند. مثلا در کلاهبرداری عملیات متقلبانه باید به بردن مال اشخاص ختم شود تا جرم اتفاق بیفتد و تا وقتی مالی به یغما برده نشود جرم محقق نشده است.  در واقع هم رفتار فیزیکی و هم نتیجه باید باشد و باید این نتیجه در اثر رفتار فیزیکی محرز شود تا بگوئیم جرم اتفاق افتاده است. در واقع رابطه ای بین رفتار فیزیکی و نتیجه وجود داشته باشد که به این رابطه، رابطه سببیت گفته می شود.

مثلا اگر سه نفر شخصی را بزنند دو نفر با سنگ و مشت بزنند و یکی با تفنگ شلیک کند و در پزشک قانونی مشخص شود که مرگ در اثر شلیک گلوله بوده شخص شلیک کننده قاتل است و الباقی افراد تنها ضرب و جرح انجام داده اند. اگر محرز شود که این مرگ بخاطر هر سه آسیب سنگ و مشت و گلوله همزمان بوده هر سه قاتل تلقی میشوند. اگر پزشک قانونی اثر آسیب را به نسبت 50 – 49 و یک درصد تشخیص دهد هر سه نفر قصاص خواهند شد یعنی حتی کوچکترین ارتباط با جرم قتل باعث قصاص میشود. 

نکته» در حالتی که سه نفر در اثر یک جرم محکوم به قصاص شده اند هریک به اندازه یک سوم مقصر هستند بنابراین به اندازه دو سوم مقصر نیستند لذا ولی دم برای قصاص باید به هر یک دو سوم دیه را بپردازد تا بتواند قصاص کند.

 لازم به ذکر است که اگر ولی دم انتخاب کند که یک نفر قصاص شود می تواند از دو نفر دیگر یک سوم دیه را بگیرد و دو سوم دیه را به خانواده فرد قصاص شوند پرداخت کند تا بتواند قصاص کند.

سوال» چنانچه عملیات متقلبانه انجام شود ولی منجر به بردن مال نشود آیا چون منجر به بردن مال نشده است با شخص متهم کاری نداریم ؟ خیر ، زیرا محرز است که آن فرد روحیه مجرمانه دارد و آماده انجام جرم است و فرد مجازات میشود ولی نه به مجازات تام کلاهبرداری بلکه به شروع جرم متهم میشود و این مجازات کمتر از مقداری است که تا پایان راه رفته است. (ماده 122 ق م ا) .

نکته» قاعده احسان : چنانچه شخصی برای منجر نشدن جرم  ، خود برای کمک و احسان جرمی را مرتکب بشود و چنانچه ثابت شود این موضوع برای جلوگیری از آسیب به شخص ثالث بوده فرد احسان کننده مجازات نخواهد شد. (ماده 510 ق م ا)

رفتار فیزیکی میتواند به چند شیوه باشد : 

به شکل فعل باشد یعنی مرتکب کاری را انجام بدهد و مرتکب جرم بشود . مثلا شلیک کند، با چوب شیشه ماشینی را بشکند، با الفاظ رکیک به دیگری توهین کند و......

به شکل ترک فعل باشد: گاهی اوقات ترک فعل میتواند منجر به بروز جرم شود مثلا مادر به نوزاد دو روزه‌ای شیر نمیدهد و منجر به قتل وی میشود. در اینجا چنانچه وظیفه قانونی به دوش شخص باشد و وی این وظیفه را انجام ندهد مرتکب جرم شده است. مثلا عدم پرداخت نفقه جرم است زیرا باید نفقه پرداخت میکرد ولی اینکار را که وظیفه اش است  را انجام نمیدهد پس مرتکب جرم شده است. مثال دیگر فرار از زندان در شرایط مرخصی از زندان که با عدم بازگشت به زندان در پایان مرخصی به واسطه ترک فعل تحت تعقیب قرار می‌گیرد. م 295 ق م ا 

نکته» اکثر جرایم از طریق فعل انجام می شود و صرفا برخی جرایم محدود از طریق ترک فعل محقق می شود و برخی جرایم نظیر قتل نیز هم از طریق فعل و هم از طریق ترک فعل محقق می شود. م 295 ق م ا مصوب 1392 

نکته» مورد دیگری است که حقوقدانان به آن حالت میگویند. در اینجا حرکت فیزیکی اتفاق نیفتاده است ولی قانونگذار با این موضوع موافق نیست . به عنوان معتاد متجاهر نه به همراهش مواد مخدر است ونه رفتار مجرمانه انجام داده است ولی حضور او به وضعیت بد در جامعه جرم محسوب می‌شود مگر اینکه ثابت کند که وی تحت درمان است. (ماده 15 قانون مبارزه با مواد مخدر)  در واقع اعتیاد یک حالت است و نه فعل می باشد و نه ترک فعل